Một nét văn hóa
Tập quán hút thuốc lào chính là “khúc dạo đầu” cho một cuộc hội ngộ, là một chút “khoái cảm” nhẹ nhàng trong ngày, là thói quen của mọi tầng lớp trong xã hội. Và không chỉ mê hoặc đấng mày râu, t.huốc lào còn là cái thú của cả trẻ em, phụ nữ. Ngày nay chúng ta ít thấy phụ nữ động đến t.huốc lào nhưng thực chất chỉ khoảng 30 năm về trước, một điếu thuốc chưa bao giờ làm các bà, các mẹ, các chị nề hà. Xã hội Việt Nam thuở ấy từ người già đến người trẻ, từ nữ tú đến nam thanh, từ dân nghèo đến người quyền thế, ai ai cũng “nghiện” thuốc lào.
Văn hóa hút thuốc lào của người Việt
Người xưa dù là đàn ông hay đàn bà, người gia hay trẻ đều hút thuốc lào
Để nói về độ “quyến rũ” của t.huốc lào, người xưa có câu:
Thuốc lào chồng hút vợ say
Thằng bé châm điếu lăn quay ra nhà
Ông lão hàng xóm đi qua
Ngửi phải hơi khói say ba, bốn ngày
Theo Lê Quý Đôn, nước Nam ta vốn không có giống cây thuốc lào. Đào Duy Anh cũng có ghi chép rằng từ năm Canh Tý, niên hiệu Vĩnh Thọ (1660), đời vua Thần Tông nhà Lê, người nước Ai Lao mang giống cây đến nước Nam, dân ta mới đem trồng. Từ đó có loại t.huốc “quyến rũ” vô cùng này, quan, dân, đàn bà, con gái đua nhau hút, đến nỗi có người nói rằng: “Nhịn cơm ba ngày còn được, chứ một lúc nhịn h.út t.huốc thì không được”.
Những loại điếu h.út t.huốc lào
Để phục vụ cho việc hút thuốc lào, dân ta sáng tạo ra rất nhiều loại điếu, trong đó có ba loại chính là điếu bát, điếu cày và điếu ống.
Điếu bát
Hai người đàn ông và chiếc điếu bát
Điếu bát là loại điếu có hình dáng tròn gồm có 3 phần bát điếu, nõ điếu và se điếu. Bát điếu thường làm bằng gốm, sứ, có thể được trang trí bằng những hình vẽ hoặc nạm. Bát điếu được đặt trong một vật có hình như cái chậu nhỏ, có khi chỉ là một cái bát sắt to, cái chậu này có tác dụng chứa xái (tro của thuốc lào khi hút xong) và nước từ bát điếu có thể tràn ra ngoài để giữ vệ sinh. Nõ điếu nằm ở phía trên đỉnh bát để chưa t.huốc lào. Gần nõ điếu có đục một lỗ nhỏ để cắm se điếu vào khi hút. Se điếu chính là chiếc ống dài để dẫn hơi t.huốc lào lên, thường được làm bằng cần trúc nhỏ đục rỗng ruột. Những gia đình khá giả xưa cũng hay dùng loại se điếu làm bằng kim loại như đồng, vàng, bạc. Để mô tả về cách hút thuốc lào bẳng điếu bát, Hồ Xuân Hương đã viết:
Điếu cày
Người đàn ông bên chiếc điếu cày
Điếu cày là loại điếu di động rất phổ biến cho đến ngày nay. Ta thường thấy điếu cày ở các quán trà đá, thậm chí nhiều quán cafe cũng phục vụ điếu cày như một cách thể hiện sự trân quý với văn hóa lâu đời. Điếu cày là loại điếu hình ống, dài khoảng 40 – 60cm, đường kính khoảng 5cm, thường được làm bằng tre nữa hoặc kim loại nhẹ. Một đầu của thân điếu phải kín (nếu làm bằng tre thì lợi dụng luôn mắt tre) để thân điếu có thể chứa nước. Đầu còn lại của điếu để hở, dùng để h.út. Nõ điếu lắp chếch về phía đầu hở chứ không vuông góc với thân điếu, làm thế này để thuận tiện hơn cho việc hút thuốc
Điếu ống
Chiếc điếu ống tinh xảo của các nhà quý tộc xưa
Điếu ống hay còn gọi là điếu dóng: thân điếu tương tự điếu cày nhưng ngắn và to hơn, làm bằng gỗ quý, xương ống của động vật hoặc bằng ngà. Nó có thể đặt đứng vững được khi sử dụng chứ không cần cầm như điếu cày và có quai xách. Loại điếu này thường chỉ dành cho tầng lớp quý tộc khi xưa dùng. Khi h.út có người hầu châm lửa phục vụ. Mỗi khi đi ra ngoài sẽ có người hầu mang điếu đi theo.
Vì sao người Việt không thể từ bỏ t.huốc lào?
Ngoài việc mang lại khoái cảm khi hút, ngày xưa dân ta còn yêu thích t.huốc lào bởi họ quan niệm rằng hút thuốc lào có thể trừ được các bệnh phong hàn, sơn lam, chướng khí. Vậy nên t.huốc lào ngày càng trở nên phổ biến, người người hút, nhà nhà hút. Nhưng có thời, thuốc lào chính là nguyên nhân gây ra nạn cháy nhà lớn.
H.út t.huốc lào đã trở thành nét văn hóa khó bỏ
Năm Ất Tị, đời Cảnh Trị (1665), nhà vua đã hai lần hạ lệnh nghiêm cấm hút thuốc, lùng bắt những kẻ trồng thuốc, bán thuốc, hay hút thuốc giấu. Thế nhưng thuốc lào là một văn hóa và dĩ nhiên đã là văn hóa thì không dễ triệt như thế. Trước lệnh cấm của vua, nhiều người tài tình khoét thân tre đang sống để làm điếu hút, hoặc chôn giấu điếu bát xuống đất, chỉ để hở miệng khỏi mặt đất để dấm dúi h.út t.rộm, càng sinh hoả tai. Về sau triều đình biết không thể tuyệt được, nên lại bỏ lệnh cấm ấy. Những chiếc điếu bị vùi xuống đất, nay lại được đào lên, lau sạch sẽ, sóng nước trong lòng điếu tiếp tục reo vang nhả khói. Từ đó, dân ta có câu:
“Nhớ ai như nhớ t.huốc lào
Đã chôn điếu xuống lại đào điếu lên”
Thuở xưa hút thuốc lào là thói quen của mọi mọi người, mọi tầng lớp nhưng theo dòng chảy của lịch sử và sự thay đổi của đất nước thì văn hóa thuốc lào dường như đã trở thành sự độc quyền của đàn ông tự bao giờ. Hiện nay chỉ còn lại một số vùng dân tộc ít người còn có tập tục phụ nữ hút thuốc lào.